Колку и да била неука онаа Македонија од 1945 година, сепак бргу учела. Меѓу другото и на полето на уметноста, односно дека и таму не може баш секоја партиска будала – а ги имало, да простите, и тогаш, иако мнооогу помалку од денес – да одлучува и за такви прашања. (Сепак) малкуте интелектуалци во тоа време биле свесни дека еден од основните инструменти / механизми за вреднување на/во уметноста не е партиската книшка туку – критиката. И уште во таа 1945 година неколкумина, во повеќе области, по директива или своеволно, започнале да пишуваат критики. Меѓу другото и уметничка критила односно критики за тековните изложби, особено оние на Друштвото на ликовните уметници на Македонија како носечка уметничка асоцијација во таа област. И тие критики биле првиот филтер за прочистување на ставовите за тоа што е што, односно што е уметност – а со тоа и кој е уметник, ако сакате, на подолга линија – при што таа тогашна критика неспорно имала и идеолошко едукативна намена. И сега, не навлегувам во квалитетот на таа критика и на нејзините мотиви, иако всушност многу малку можеме да и’ забележиме. Можеби делумна пристрасност во поглед на промоцијата на тогашните важечки „естетски“ ставови на власта односно одбрана (или промоција, како сакате) на новиот социјалистички „модел“ (и) во уметноста, но и тоа, во крајна линија, не е недозволено. Зошто? Бидејќи и таа и таква критика имала и вредносна улога односно искажувала (најчесто аргументиран!) критички став.
Денес, а богами и добри петнаесетина, дваесет години наназад, Македонија нема уметничка критика! Или – ја има, ама таа е малтене илегална, нотирана на приватни блогови и профили читани од малкумина заинтересирани, општествено проскрибирана, финансиски невреднувана. Па затоа и прашањето: врз основа на што, и на кои параметри и вредносни судови, денес, и изминатите петнаесетина години наназад, се „филтрира“ македонската уметничка сцена? И врз основа на што се вреднуваат потенцијалните уметници, меѓу другото и за добивањето државни бенефиции наречени „самостоен уметник“ (каков несреќен назив, како да постои несамостоен тоест зависен уметник, иако, можеби, ние докажавме дека и тоа е можно односно дека постојат тотално зависни уметници, главно од политиката!), или државни награди, или кој и како ги вреднува нивните проекти со кои што „уметниците“ конкурираат на оние фамозни годишни конкурси на Министерството за култура, итн.?
И да, знам (ако некој веќе запнал да ме потсети) дека една од најтешките работи е да предвидиш дали од еден понуден проект – изложба, филм, претстава, книга – може да се очекува некаква, макар и минимална уметничка вредност, или тоа ќе биде само уште еден (осреден) културен производ во низата други (без намера да ги потценувам, се разбира). Ама затоа и постојат искусни професионалци, луѓе кои знаат што е што, кои умеат да валоризираат една потенцијална уметничка идеја. Ама ако „проекти“ што чинат милионски (во евра) суми ги оценува партиска комисија, со туѓи односно буџетски пари, плус без каква и да е’ одговорност за стореното, тогаш не’ чуди ли состојбата во која што се наоѓа македонската уметност, во сите области?!
П.С.
Апропо повторно спомнатиот фамозен „музеј“ со најдолго име на светот, а во контекст на темава: знаете ли кој, и како ги бирал македонските уметници чии „дела“ – или подобро речено: илустрации – можат да се видат во овој музеј? Не знаете, се кладам. Ги бирала Комисија за јавни набавки при Министерството за култура, без ниту еден стручен за уметност во неа! А како? Според најниска понудена цена! Е па видите за каква „уметност“ станува збор, и за какви „уметници“!
Златко Теодосиевски