дно од најважните политички и етички прашања со кои сме соочени во нашата транзиција кон демократско владеење е како да се справиме со наследствата од културата на репресија и злоупотреби (самоволие, корупција и криминал). Во земја во која историјата не се прави, туку само се трпи, и каде што човекот е објект, а не субјект на историјата, ние успеавме да се издигнеме до тоа да бидеме креатори на сопственото угнетување. Последната декада грубо не отвори (го соголи нашиот човечки материјал) и притоа Македонија ја вообличи како сериозно контаминиран простор.
Оттаму, секој обид за наше демократско консолидирање, за реконструирање или реконституирање на поредокот ќе мора да содржи нешто повеќе од градење на демократски институции низ технократски реформи. Нашата општествена реконструкција бара морална и културна деконтаминација. Одењето напред во оваа смисла не се самите евроатлански интеграции, туку е пред се една поинаква концепција за фундаменталниот морален факт. Што е она што нас не прави морални суштества (што и во прв ред не носи кон демократските, а не кон авторитарните општества). Покрај демократските институции, демократијата изискува и демократскa граѓанственост, тоа значи граѓани кои се гледаат меѓусебно како политички еднакви, кои се мотивирани да се инволвираат меѓусебно во колективна делиберација, и кои се волни да ги прифатат како легитимни законите кои демократските процеси ги произведуваат.
Власта ќе мора да оди многу подлабоко во консолидирањето на статусот на граѓанин на државата за да обезбеди ефективно придвижување кон мирна околина, податлива за развој и граѓанска еволуција. Нејзината цел, да се достигнат стандардите на обичните западно-европски цивилизирани земји, веднаш покрева сложено прашање. За што поточно се залага „Европа“ на која властите се повикуваат? Таа не може да биде редуцирана на една единствена идеја: се протега од националистички и дури фашистички елементи (големите бранови на популистичките анти-имигрантски реакции), преку наивната доверба во Европскиот либерално-демократски капитализам (предоминантната ефикасна технократска идеја), се до идејата која Етиен Балибар ја нарекува „егалиберте“ (слобода во еднаквоста), уникатен придонес на Европа во глобалната политичка имагинација. Ова базично европско наследство екстремно важно за целото човештво, живот на еднаквост, солидарност и сите оние работи кои вообичаено ги именуваме како социјална држава е загрозено од последните тенденции на глобалниот капитализам.
Нов поттик, но за која Европа? Ако Македонија заврши како мешавина на етнички фундаментализам и либерален капитализам, со олигарсите кои ги влечат конците, таа можеби ќе биде во ЕУ, но надвор од еманципаторното јадро на европското наследство. Од периферен регион на прекумерна експолатација, мртва зона во која „Европа не е впишана“, во внатрешна колонија на Европа, чија сепарација повеќе не се материјализира со ѕид, туку со еднонасочно цедење на ресурсите (Балибар, Мочник).
Тешко дека оваа интеграција е семоќна и деконтаминирачка (во смислата која ни е неопходна). Ваквото наше демократизирање не може да создаде повеќе од еден еден контролабилен простор во кој нивото на незнаење, криминал и корупција се „прифатливи“ или не бодат очи кога земјата се насочува во меѓународната арена. Конечно, да не заборавиме, нашиот авторитарен популизам долги години беше под радарот на ЕУ мониторинзите. И во основа можеше да остане невидлив за технократската Европа, чија денешна рационалност често го губи допирот со разумот како што е разбран во европската традиција на рефлексивност.
Евроатлантските интеграции не смеат да се претворат во мантра, изговор кој се нуди за избегнување на обврската и понатаму да се обидуваме да се обмислуваме како сериозна демократија.
Македонија ќе мора да излезе од периферијата на светот и да се оствари. Да изнедри нова култура, општество на индивидуи способни да се преобмислат себе си и својата околина, способни да учествуваат во светот, наместо да го примаат неговиот нуклеарен отпад како догма. Македонија ќе мора да влезе во храбра себе-трансформација која е свесна и доброволна, наместо полусвесна и трпена. Да влезе од бришан простор во европското семејство, во Европа како свој дом, не пасивно, туку како историски субјект, способен за оние дијалози кои ги определуваат концептуалните проекти и сили, можеби не секогаш директно како политика, но во секој случај како социјални движења или „морално незадоволство“ кое може да ја реконструира целокупната дијалектика на моќ и опозиција во европското општество.
За целите на мислењето како да ја оствариме нашата земја, ние не треба да се грижиме за однапред зададената „теоретска рамка“ за нас. Македонската авантура не смее да се гледа во фиксирана рамка на референца снабдена од теоријата (кај нас дополнително разредена во некакво проектно нормирање на нашето демократизирање). Ние тука во основа го браниме приматот на практичното над теоретското, она што се нарекува „примат на точката на гледање на чинителот“. Нашиот прагматизам е одговор на прашањето: што теоријата или во нашиот случај проектите можат да направат за Македонија?, а не како Македонија може да биде теоретски/проектно оправдана?
Ефектот на овој третман е да се смени нашето објаснување или приказ на напредокот. Наместо гледање на напредокот како работа на приближубање кон нешто однапред определиво (завршени тренинзи, обуки, изгласани закони, формални реформи, итн.), ние го гледаме како прашање на решавање на повеќе проблеми (реално подобрување на секојдневниот живот на луѓето: праведни пресуди, функционирање на здравството и администрацијата, социјална заштита, мапирање и елиминирање на корупцијата на терен). Прогресот е мерен според опсегот во кој ние сме се направиле себе си подобри отколку што сме биле во минатото, наместо според нашето зголемено приближување кон определена формална цел. Конечно, Македонија треба да се пробие низ претходните референци на повикувања (пост-конфликтна, „рамковна“, мултикултурна, земја кандидат, итн.), не да биде разбирлива исклучиво во нивни рамки. Македонија треба да го создаде вкусот според кој ќе биде проценувана.
Демократијата е единствената форма на морална и општествена верба која не почива на идејата дека искуството мора да биде потчинето, во еден или друг момент, на некој „авторитет“ наведен дека постои надвор од процесите на тоа искуство. Поентата на општествената организација е да го направи очигледно апсолутното и есенцијално значење на човековиот развој во неговата најбогата разновидност. Единственото „авторитативно водство“ за човековата состојба тука е разновидноста на перспективи и услови, целосна слобода за човековата природа да се прошири себе си во неброени и дури спротиставени насоки.
Како и да е, оваа романса на бескрајна разновидност не треба да се помеша со она што денес се нарекува „мултикултурализам“. Термин кој сугерира моралност на „живеј и остави ги другите да живеат“, политика на развој „едни покрај други“, во која членовите на различни култури ја чуваат и штитат својата сопствена култура од упадот на другите култури. Креативната демократија нема интерес во чување или заштита. Таа го гледа културниот развој како натпревар и аргументи помеѓу алтернативните форми на човековиот живот, натпревар или борба во која нескладни дијалектички несогласувања/разидувања ќе бидат разрешени во претходно нечуени хармонии.
Нашите либерали мултикултуралисти во академијата допуштија културната политика да ја замени реалната политика и можеби повеќе отколку десницата придонесоа во правењето на културните прашања централни за јавната дебата. Македонската граѓанска религија ним им изгледа како тесноумен и застарен национализам. Ова се видот на луѓе за кои сонува олигархијата: културна левица (cultural left) која преферира да не зборува за пари (туку за идентитети).
Така се активираше либералната мултикултурна основна идеолошка операција. Политичките разлики, условени од политичка нееднаквост или од економска експолатација се натурализирани или неутрализирани како „културни разлики“, т.е. како различни „начини на живот“ кои се нешто што е дадено, што не може да се надмине, што единствено може „да се толерира“. Толеранцијата е пост-политичкиот сурогат на повлекувањето на директните политички решенија (какво што е, на пример, државата на благосостојба) (Венди Браун). И ова објаснува зошто граѓанската димензија на националноста деградира или дегенерира во „популизам“ врз основа на отфрлање на Другиот, тогаш кога државата престанува да ја исполнува својата функција на социјална заштита на државјанството или станува беспомошен сведок на влошувањето на неговата состојба или корисна алатка за негово уништување. Колку повеќе нашите граѓани ќе бидат понижувани како луѓе, толку повеќе ќе се билдаат како етникуми. Колку помалку права ќе имаат како индивидуи, толку повеќе ќе се борат да имаат како народ.
Инсистирањето на ваквата стратегија е далеку од еманципаторско. Во поглед на нејзините долгорочни ефекти, ова се форми на корупција, а не создавање на нови темели.
Наместо да го обвинуваме народот за премалку љубов кон Другиот, треба да погледнеме критички кон себе си, барајќи до кој степен нашиот сопствен апстрактен мултикултурализам придонесе за оваа состојба на работите. Ако сите страни не ја делат или почитуваат истата граѓанственост, тогаш мултикултурализмот се претвора во форма на законски регулирано заедничко игнорирање или омраза. (Жижек)
Конфликтот околу мултикултурализмот, не е конфликт меѓу културите, туку конфликт меѓу различните визии за тоа како различни култури можат и треба да коегзистираат, за правилата и практиките што овие култури треба да ги делат, ако тие коегзистираат. На тој начин треба да се избегне да се фатиме во либералната игра на „колку толеранција можеме да си дозволиме едни на други“. Како што се истакнува, на ова ниво ние никогаш не сме доволно толерантни, или ние веќе сме премногу толерантни. Единствениот начин да се излезе ваквиот ќорсокак е да се предложи и да се бори за позитивен универзален проект што го делат сите учесници. (Жижек)
Затоа и клучна задача на оние кои се борат за нашата еманципација е да се движат надвор од само почит кон другите кон позитивна еманципаторна култура која самата може да одржи автентичен соживот и мешање на различни култури. Нашата аксиома треба да биде дека борбата против западниот неоколонијализам, како и борбата против фундаментализмот, борбата против шовинизмот на мнозинството, како и борбата против агресивниот национализам на малцинството, се дел од една и иста универзална борба. Ако направиме компромис тука, ние сме изгубени…. Не смееме да се плашиме да ги поставуваме тешките прашања. Да се постават овие прашања не е прикриен расизам, шовинизам или ксенофобија. Тоа е всушност етичко политичка должност на секој кој сака да се бори за еманципација.
Срамот кон сопствениот национализам и толеранцијата на оној на „другиот“ (како дел од почитта кон него) може да значи само една од овие две работи: или го третираме Другиот на патерналистички начин и се трудиме да не го повредиме со цел да не му ги срушиме илузиите, или присвојуваме релативистички став на повеќекратни „режими на вистина“, дисквалификувајќи го како насилно наметнување секое јасно инсистирање на вистина. (Жижек).
Парадоксот е дека вистинската почит и признание нашите малцинства ќе ги најдат не кај оние кои покровителски ги прегрнуваат нивните шовинстички испади, туку оние кои го подвргнуваат национализмот на малцинствата како и сите останати национализми на безмилосна критичка анализа.
Како да се продолжи? Не мора да гледаме подалеку од самата држава. Во мај 2015 година и во текот на 2016 година, улиците беа дом на граѓаните. Барањата на оние кои протестираа беа едноставни и безусловни: можност за живот во сопствената држава, крај на корупцијата и криминалот. Тие ја изразија волјата да ги игнорираат етничките разлики како ирелевантни. Накратко, имавме бунт против националистичките елити: народот во Македонија конечно сфати кој е неговиот вистински непријател, не другите етнички групи, туку нивните сопствени националистички елити кои се преправаат дека ги штитат од нив.
Она што протестите го покажаа е дека некој не може вистински да ги надмине етничките страсти по пат на наметнување на либерална агенда: она што ги донесе протестирачите на едно место, она што ги обедини е барањето на правда („нема правда, нема мир“).
После меѓуетничкото обединување против угнетувањето на претходната тендерска власт, ние не смееме повторно да влеземе во „соживот“, во досегашната идентитетска мапа која не е основа за развој, туку формула за соживот на корупцијата и национализмот, племенската поделба и партиските криминали, на згрчени тоталитети (племиња) кои бараат и создаваат притисоци за наше воедначување и тоа по најниските критериуми.
Наместо да ја доостваруваме однапред зададената теоретска рамка за нас и да градиме поделено општество во кое „културите ќе соработуваат“, можеме да се свртиме кон обидувањето да ги решиме „проблемите на луѓето“. Да се мисли на тие проблеми, значи воздржување од премногу мислење за другоста (Рорти). Тоа за нас ќе значи изведување на нашиот морален идентитет, барем во дел, од нашето државјанство во демократска држава во која борбата за социјална правда е животворниот принцип на земјата, душата на нацијата.
Стремеж е да се види Македонија како прагматична и креативна демократија, и според тоа како земја во која владите и општествените институции постојат само со цел на правење на индивидуалноста за возможна. Во таква земја не би било вообичаено постоењето на ригидни поделби или класи, затоа што видот на себепочитување кој е потребен за слободна партиципација во демократската делиберација е некомпатибилен со такви социјални поделби, и стремежот на младите тогаш би бил да ги срушат, а не што поскоро да влезат во привилигираните дувла и спреги (на политичари, бизнисмени, судии и академија). Кога би живееле во демократија, тоа би значело дека живееме во заедница во која не само што е можно, туку е и императив да се биде личност. Неа би ја отсликувала интеркомуникативноста на индивидуализираните интелигенции, каде што општествената хохезија се создава и репродуцира низ демократските делиберативни процеси (јавната делиберација) консонантни со универзалните уставни принципи, а не низ партиска дисциплина и етничка мобилизација. Ова би значело повеќе од само замена на етно-културната со граѓанска идентификација. Дури и граѓанските идентитети кои се вкоренети во либералните и демократски уставни принципи (или „уставниот патриотизам“) се ранливи на стратешка експлоатација од политичките елити за антилиберални или недемократски цели (исклучување, дури и насилна агресија кон внатрешните и наворешни „други“ на уставните принципи). Во прашање е развивање на практика на постојано одбивање или спротиставување на конкретни идентификации, за целите на тековниот, секогаш некомплетен и често непредвидлив проект на универзализација.
Ваков би требало да биде новиот морален идентитет на кој би било нужно да му се обезбедат услови да се реализира како основа или цел на општествено политичките реформи, центарот околку кој треба да гравитираат политичките залагања.
Во овие моменти нашето внимание е насочено на правото. И тоа е разбирливо. Како последица на остуството на владеење на право и изобличените форми на легалност во претходниот режим на владеење, секој правен облик создаден во транзицијата, какви што се новите законски решенија, локалните или хибридните форуми за кривичен прогон или пак механизмите за утврдување на вистината за овластените злоупотреби е произлезен од легалистичкиот дискурс. Поради тоа правото е вреден, и неспорно е незаменлив инструмент на промена (водејќи ги транзициите од еден вид на однесување кон друг, внатре (како) и надвор од формалните институции). Како и да е, нашето искуство ни покажа дека транзицијата ќе мора да вклучува повеќе отколку само поправање на правото кое било „скршено“. Пред да почнеме да го поправаме, потребно е да се развие нов начин на мислење за правото.
Различните облици на незадоволство, како и потребата за праведно правосудство ја зајакнува посериозно потребата за експлицитниот интерпретативен елемент. Тоа е така бидејќи правото разбрано како збир на кодекси, пишани закони итн., ја спроведува правдата само преку интерпретативни делувања, односно со примена на законите кои им се дадени на судиите во дијалог со адвокатите, јавните обвинители, разните правни експерти… дијалог кој не е политички. Празнината/процепот помеѓу правдата и правото (во неговата фундаментална недовршеност) се пополнува по пат на реторички процедури или ад хок подесувања кои не се политички, насилни или партиски. „Политиката на правото“ е она кое само компетентните правници умеат да го извршуваат/изведуваат: способност да се користи граматиката на законите со цел да се генерира значење, преку правење на аргументи. Таквото правничко делување треба да се одвива на формално детерминирани начини (во соодветни процедури), а не во политичко партиски размени и калкулации. Можеби инсистирањето на аргументирани пресуди, повеќе отколку постојаното нормирање и проектите за демократизирање на правосудството, ќе спречи судиите лесно да се најдат или да се нудат циклично на сечии тефтери.
На претходното се повика дел од академската правна мисла во поглед на усвојувањето на законот за јазиците. Сосема спротивно од регресивините правни формализми кои не ја земаат во предвид реалноста на фактите, вистинитоста на правото кое го бараат поединците и групите, новите права, итн., ние тука говориме за апсолутистички претензии на власта која се претставува како глас на самиот природен закон, наметнувајќи постфестум озаконување на изнудените ветувања и ултиматуми како норми кои наводно произлегуваат од „суштината“, фактички незасновани одлуки, па според тоа и насилни, кои мора да бидат направени прифатливи по пат на мистично мотивирано прифаќање (прикажани како борба со злото, со национализмот и омразата на Македонците) или фабулирање (законот за јазици е уставен затоа што Македонците без него би биле шовинисти?).
Една поексплицитна процедуралистичка свест, не само кај политичарите, туку и кај правниците, е одлучувачка за судбината на нашата демократија. Разбирање на процедурализмот како еден вид на пат кој го слабее насилството и секуларизира. Како облик на десакрализирачка секуларизација на правдата (Џ.Ватимо). Во свет во кој на разни страни се тежи кон тоа на политеизмот на вредности да се реагира со зајакнување, со вештачка и често насилна реконструкција на митологиите, припадностите и радикализмот на идентитетите од различен вид, на ваквиот развој треба да гледаме со особено внимание.
Овој процедурализам не се поврзува со изместената легалност (на нелегитимното, неправедно право) во чии апсурдни вртлози бевме ставени изминатата деценија. Напротив, тој е врзан за дискурзивната практика на демократијата, за истиот оној вокабулар кој сугерира дека ние ги дискутираме нашите општествени проблеми и нашите политички иницијативи. Тој бара на насилството да мислиме како на „заќуткување“ или прекин на дијалогот со прашања и одговори. Она што се чини како краен основ во демократијата, кој се наметнува како нешто што не подлежи на понатамошно испитување е токму одбивање на едно такво замолчување. Во оваа смисла познатото Рортиево начело „само разговорот нека продолжи“ поприма и поинакво значење.
Токму од тука мораме да тргнеме за да развиеме поинаков сензибилитет во однос на законот/правото – кое во себе би препознало водечка вредност и за правничката пракса, соживот втемелен на прифатливости и веродостојност на пресудите, мерено пред се според количината на намалување на насилството дефинирано на основа на еден единствен критериум, критериум на незаќуткување.
Ние треба да ги прифатиме непријатните вистини за нас самите, но тие не смеат да бидат последниот збор за нашите шанси за среќа, или за нашиот национален карактер. Нашиот национален карактер е се уште во правење. Се уште имаме шанси да ја постигнеме нашата земја, да ја направиме земјата од соновите на Гоце Делчев…..
Новите темели ќе можат да ги постават оние кои ќе посочат на новите симболи околу кои треба да се обединиме. Составувањето на секуларниот, антиавторитарен вокабулар на споделена општествена надеж не е воопшто лекоумно наспроти бирократскиот речник или високата политика и бара интелектуална храброст која во никоја случај не можат да ја дадат нашите вечни реформатори.
Тој конструира бариери против барањата за привилегии, доминација и супериорност или наследените форми на нееднаквост во општеството. Не дозволува „големите прашања“ (институционалните реформи од уставно значење) да го окупираат вниманието. Настојува да обезбеди прогрес по „малите прашања“ како поправање на секојдневното фукнционирање на администацијата, здравството, мапата на реалната корупција: како точно се одвива во секој сектор и како да биде попречена (слободен и фер натпревар). Настојува големите прашања да се поврзат со „малите“ и да се развијат заедно.
На овој пат ќе мора да не водат гласовите на оние кои се обидуваат да ја направат иднината различна од минатото. Не е прашањето дали се тие централни или маргинални на политичкиот живот на овој ден. Ниту дали нивната кариера има некакво политичко значење, или дали успешно ги синтетизирале нивните политички аспирации (амбиции). Ние мораме единствено да прашаме дали нивната политичка совест ги води да поддржуваат добри каузи и дали нивната критичка совест зела форма на критичка анализа на општеството и нашиот статус во него.
Разликата помеѓу нашите реформатори, експерти и политичари и нашите луцидни критичари, екологисти, научници, колумнисти, уметници, борци за социјална правда и работичките права, не е разлика помеѓу оние кои политиката ја земаат сериозно и оние кои не го прават тоа, туку разлика помеѓу луѓе кои земаат засолниште во себезаштитно знаење (или лично профитирање) и храбри луѓе кои се обидуваат да замислат подобро утре. Она што ќе остане е најдено кај оние кои се способни за општествена надеж. Но Утописка Македонија ќе мора да ја замени „Македонија вечна“. Имагинација која гледа далеку, совет кој нуди можност преспективата потполно да се промени….. Заедницата зависи од практикувањето на таа имагинација.
Елена Михајлова